naar de startpagina
historie
opzet
muziek
koor en
orkest
tekst MP
evangelie
Mattaeus
start MP

De Matthaeus muzikaal                                                               [ stop muziek ] [ terug ]

Twee koren

De Matthaeus is (later) door Bach tweekorig geschreven. Op zich moet Bach hier veel belang aan hebben gehecht, want het vereiste een grotere bezetting terwijl hij in Leipzig juist altijd altijd te weinig musici beschikbaar had. Het was een gebruikelijke vorm in die tijd, hoewel de mode eigenlijk al een beetje over was.

Bach leidt een Passie-uitvoering

Bach leidt een passie-uitvoering

Beide koren hebben ieder een eigen begeleidend orkest. In de praktijk stonden beide koren en orkesten ook gescheiden van elkaar opgesteld.

Waar hij ieder koor een eigen rol geeft stelt het Bach in staat om een muzikale dialoog tussen beiden te creëren. Soms laat hij beide koren echter samen zingen, daarmee het gemeenschappelijke benadrukkend.

   [ stop muziek ] [ naar boven ]

Ook theologische symboliek

Bach legde in deze twee koren ook een theologische symboliek, die toentertijd voor iedereen herkenbaar was. Het eerste koor stond voor de kerk ("dochter van Zion, bruid van de Heer"), het tweede koor voor de gelovigen of de mens, soms het volk. 
Een prachtig voorbeeld van dit dialooggebruik hoor je in het openingskoor:
- Koor 1: Sehet (Ziet)
- Koor 2: Wen (Wie) ?
- Koor 1: die Bräutigam (de bruidegom)
- koor 1: Sehet ihn (Ziet hem),
- Koor 2: wie (hoe)?
- Koor 1: als wie ein Lamm (als een lam)
Herhaling, etc. ...

Bepaalde rollen worden ook vanuit het ene of het andere gezongen. Zijn de leerlingen aan het woord dan zingt Koor I. De groep die Petrus uitdaagt in het Paleis van de hogepriester wordt door het tweede koor gezongen.
Soms gebruikt Bach de twee koren door de verwarring of een opgewonden totaliteit uit te drukken, bijvoorbeeld in het "Lass ihn kreuzigen .." (nr. 59)

Fuga en canon

In dit voorbeeld hoor je ook hoe de verschillende koorpartijen (sopranen, alten, tenoren, bassen) fugatisch inzetten: iedere partij begint na elkaar met eenzelfde melodie die oplost in een geheel. Bach geeft hiermee een soort "papagaaien-effect"aan. Ieder in het volk praat elkaar na.
Het sterkst is dat in het gebruik van de canon, muzikaal een soort mechanisch, continu en simpel achter de ander "aanlopen". Hij hanteert deze vorm bij de "valse getuigen" in de ondervraging bij de Hogepriester (nr. 39).

   [ stop muziek ] [ naar boven ]

Koraal van het jongenskoor in het openingskoor

Een van de mooie momenten is direct in het openingskoor te horen.
Het koor zingt een rijk uitgewerkte meerstemmige (polyfone) melodie. Het drukt verwarring en hopeloosheid uit: Wie? Waar? Hoe? Wat? Daardoorheen zingt het jongenskoor plotseling een koraal met de eenduidige melodie (homofone) die een koraal eigen is (zie koraal): "O Lam Gottes Unschuldig ... ". Het onschuldige lam is Jesus, die onschuldig sterft en de (verwarde) mensen daarmee redt. Het helder en luid klinkende jongens- koor benadrukt die onschuld.

Muzikale begeleiding van de rollen in het drama

Er zijn diverse rollen in het drama, dat bestaat uit de vertelling (het evangelieverhaal) en de beschouwing (aria's. koralen ed.). 
Belangrijk zijn de evangelist en Jesus, gezongen door resp. een aparte tenor en bas. De evangelist vertelt. Muzikaal wordt dat uitgedrukt in een reciterende zang met eenvoudige melodie. De instrumentale ondersteuning is even simpel: alleen het basso-continuo, bestaande uit orgel, cello en bas. Waar Jezus spreekt is dat onderdeel van de vertelling. Die melodie is ook simpel, maar toch duidelijk anders. De melodie is meer "sprekend" en meer uitgewerkt. De begeleiding  is uitgebreid met zachtmoedig en waardig klinkende violen, behalve op dat ene moment aan het kruis waarop een peilloze eenzaamheid wordt uitgedrukt: "Eli, eli, lamma sabachtani (Mijn God, mijn god, waarom hebt ge mij verlaten)?" (nr. 71)
Voorbeeld begeleiding van verteller en van Jesus: het verschil hiertussen.

De arioso's en aria's zijn muzikaal sterk uitgewerkt en worden begeleid door de basso continuo plus één of meerdere instrumenten(groepen).

   [ stop muziek ] [ naar boven ]

Expressie

Bach probeert met zijn muziek sterk de emoties van zijn gehoor te raken. Op deze wijze probeerde hij het kerkvolk sterk te laten beleven wat het lijden en sterven van Christus betekende. De muziek drukt sterk uit wat de tekst probeert de zeggen. Een aantal voorbeelden ...

Sind Blitze, sind Donner ...

Een prachtig voorbeeld hiervan is de passage na de gevangenneming van Jezus. Spectaculair en donderend onderstreept de muziek de tekst "Sind Blitze, sind Donner im Wolken verschwunden ...". Hier gaat het "letterlijk om donder, bliksem en hel". Dan valt de muziek even stil om er vervolgens weer "vol op los" te gaan, uiting van de intense woede in het vervolg van de tekst "Zertrümmre, verderbe, verschlinge, zerschelle mit plotzlicher Wut den falsche Verräter, das mörd'riche Blut". Logisch dat na deze opmaat een van de leerlingen het zwaard grijpt en er op in hakt!

Alsbald krähete der Hahn ...

Ander mooi voorbeeld is de wijze waarop de haan hoorbaar wordt als Petrus driemaal heeft ontkend dat hij Jezus kent. Vervolgens kraait -zoals hem door Christus eerder is voorspeld- de haan. Je hoort dat in het zingen van de evangelist: "... und alsbald krähete der Hahn ..." En kort daarop weer -in het vervolg van de vertelling-: " ... die Wörte Jesu, da er zu ihm sagte: ehe der Hahn Krähen wird ...". Als daarna het bittere huilen van Petrus wordt bezongen klinkt dat ook als hartverscheurend verdriet.

   [ stop muziek ] [ naar boven ]

Koralen

Minder direct herkenbaar is het feit dat de (meeste) koralen tot aan het sterven van Christus op een steeds lagere toonsoort inzetten, daarmee verwijzend naar een steeds diepere treurigheid in de loop van het verhaal.

Wat de koralen betreft: bekend is de melodie van "O Haupt vol Blut und Wunden ... ". Bach herhaalt deze melodie in de Matthaeus Passion vier keer, steeds in een andere toonzetting. In volgorde te beluisteren : "Erkenne mich mein Hüter ...", "Ich will hier bei dir stehen ...", "Befiehl du deine Wege ...","O Haupt vol Blut und Wunden ...", "Wenn ich einmal soll scheiden ...".

Ook elders gebruikt hij deze melodie regelmatig, onder meer in Weihnachtsoratorium: het triomfantelijke slotkoor van het zesde deel "Nun seid ihr wohl gerochen ...". 
Oorspronkelijk zou de melodie uit een -in die tijd bekend- minnelied komen.

Elf leerlingen

Bach verwerkte ook getalsmatige symboliek in zijn werken. In de Matthaeus vind je een voorbeeld in de passage waarin Christus tijdens het laatste avondmaal vertelt dat een van de leerlingen hem zal verraden. Van alle kanten klinkt: "Herr, bin ich's ...?". Deze tekst wordt in deze passage 11 keer gezongen. Er waren 12 leerlingen. De ontbrekende is Judas.Deze weet dat hij hem zal verraden en het dus niet hoeft te vragen. Hij komt even later aan bod. 

   [ stop muziek ] [ naar boven ]

Psalmen 18, 68 en 104

Meer voor musicologen dan voor de gemiddelde luisteraar is de symboliek die verborgen zit in de begeleiding van de passage waarin -na het sterven van Christus- het beven van de aarde wordt bezongen: "... und die Erde erbebete ...". De 190 begeleidende continuotonen kunnen daar -op grond van het woord "und"- worden onderverdeeld in 18, 68 en 104 noten. Laten de psalm 18, psalm 68 en psalm 104 nu precies die psalmen zijn waarin die aardbeving wordt beschreven (Iemand als Bach kende natuurlijk wel zijn psalmen!).

De mooiste arias

Eigen keus van de mooiste aria's en delen. In het algemeen ga je ze -naarmate je ze meer hoort en aan de muziek van Bach went- steeds mooier vinden. Toen we de uitvoering van onderstaande aria's ooit in de Grote Kerk van Naarden (Ton Koopman 1992) hoorden waren dat heel bijzondere momenten. Je kon de ingehouden stilte bij de toehoorders horen en voelen. Toen het klaar was hoorde je een zucht door de kerk gaan. Zo intens was de beleving geweest. 

Er zijn veel mooie momenten in de Mattaeus. Naarmate je het vaker hoort ga je het mooier vinden en hoor je ook steeds weer nieuwe dingen. 
Behalve de koren (bij het openingskoor ("Kommt ihr Töchter ..."en het jongenskoor met "O Lamm Gottes ...") krijg ik altijd een rilling over mijn rug), het deel met Petrus' verloochening, het "Sind Blitze ...", de koraal met de intense tekst "Wenn Ich einmal soll scheiden ..." na het "... und verschied ...", zijn de volgende aria's (op dit moment) toch steeds weer hoogtepunten (Het kan later weer best veranderen). 
- "Erbarme dich ...". De emotionele passage over de verloochening door Petrus wordt afgesloten met deze aria, gezongen door de alt begeleid door de viool. 
Spijt, verdriet, mededogen en hoop ... 
(Deze opname is van de uitvoering door Ton Koopman: alt Kai Wessel / viool Alda Stuurop) 
- "Aus Liebe ... ". Deze aria ben ik pas later gaan waarderen. In de eenvoud van melodie en tere begeleiding beleef ik hieraan dat juist het tere, de eenvoud en subtiliteit de liefde zo groot maakt. (Ook weer uit die uitvoering van Ton Koopman met sopraan Barbara Schlick).

   [ stop muziek ] [ naar boven ]

[ terug ]